Όταν ο σκοπός είναι η σωστή ενημέρωση, είτε είμαστε σε πλοήγηση μέσω εδάφους, αέρος και θαλάσσης, είτε εν μέσω συνθηκών κακοκαιρίας, πανδημίας ή πολέμου, πάντα ένας χάρτης είναι ο οδηγός για την πληροφορία.
Η δύναμη της χωρικής απεικόνισης, αναδεικνύεται όλο και περισσότερο, με άλλοτε θετικό και άλλοτε αρνητικό πρόσημο, όπως γίνεται με όλα τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε. Οι χάρτες δεν είναι κάτι νέο, όμως έχουν γίνει καθοριστικής σημασίας οι πολυάριθμες χρήσεις τους, μέσω της εξέλιξης της δορυφορικής τεχνολογίας, που σε πραγματικό χρόνο παράγει συνεχώς κρίσιμα δεδομένα κάθε δευτερόλεπτο.
Παρακάτω ακολουθεί η ελεύθερη μετάφραση ενός εξαιρετικού άρθρου από τους Financial Times (“Maps can be weapons“, J. Gapper), που δίνει τη βαρύτητα της χωρικής διάστασης της πληροφορίας, ιδιαιτέρως σε καιρό πολέμου:
«Όταν η Apple ανέστειλε πρόσφατα τις πωλήσεις iPhone και άλλων προϊόντων στη Ρωσία, έκανε συγχρόνως και μια πιο λεπτή παρέμβαση. Μαζί με την Google, απενεργοποίησαν τις ενημερώσεις κυκλοφορίας στην υπηρεσία ζωντανής χαρτογράφησης στην Ουκρανία, ως προφύλαξη έναντι του στρατού εισβολής που τις χρησιμοποιεί για να επιτεθεί.
Η Ρωσία φυσικά, έχει τις δικές της δορυφορικές εικόνες και εργαλεία χαρτογράφησης, αντί να βασίζεται στην Apple να σχεδιάσει την πρόοδό της. Όμως το πρώτο εξωτερικό σημάδι της εισβολής ήρθε, όταν προκλήθηκε μποτιλιάρισμα από ένα στρατιωτικό convoy που εμφανίστηκε στα ουκρανικά σύνορα και εντοπίστηκε στη Google Maps. Ήταν η πρώτη οπτική ένδειξη στον πόλεμο της πληροφορίας.
Οι χάρτες είναι απαραίτητοι σε καιρό πολέμου. Από τότε που ξεκίνησε η εισβολή της Ρωσίας, υπήρξε μία συνεχής ροή βίντεο και φωτογραφιών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με συνεργεία και κάμερες στην πρώτη γραμμή να παρέχουν πλήρη κάλυψη. Δεν μπορούμε όμως να κατανοήσουμε την κλίμακα της σύγκρουσης, χωρίς να δούμε τις τοποθεσίες Κίεβο και Χάρκοβο, ή πώς ο ποταμός Δνείπερος διασχίζει τη χώρα.
Συχνά, τα πράγματα “τακτοποιούνται” χωρικά στο μυαλό μας, μόνο όταν υπάρχουν χάρτες που εμφανίζουν οπτικά τις σχέσεις και τις αποστάσεις μεταξύ ανθρώπων, οικισμών και αντικειμένων.
Ακόμα, πολλοί χάρτες έχουν μία αίσθηση… οικεία στα παθήματά μας. Ήταν αδύνατο στο απόγειο της πανδημίας να μην κατακλύζονται από γραφικά που δείχνουν τα ποσοστά μόλυνσης μεταξύ των χωρών, δίπλα μας. Αναζητούμε την ένδειξη “βρίσκεστε εδώ” για να δούμε πόσο κοντά είμαστε σε προορισμούς ή εκτεθειμένοι σε κίνδυνο.
Η οπτική επιρροή των χαρτογραφικών δεδομένων, απεικονίστηκε με έντονο τρόπο και με τη δημοσίευση νέας διεθνούς έρευνας για το ξέσπασμα του Covid-19 στη Wuhan το 2019. Ενώ υπήρχαν υποψίες ότι ο ιός διέφυγε από το Ινστιτούτο Ιολογίας της πόλης, άλλες μελέτες έδειξαν ότι προήλθε από ζωντανά ζώα στην αγορά θαλασσινών Huanan.
Οι χάρτες γύρω από την αγορά της Wuhan, θυμίζουν τον περίφημο χάρτη της επιδημίας χολέρας του 1854 στο Σόχο του Λονδίνου, με δεδομένα τοπικών λοιμώξεων από τον γιατρό John Snow, που διαπίστωσε έτσι ότι η ασθένεια μεταδόθηκε από μολυσμένο νερό.
Ωστόσο, η ισχύς των χαρτών στη μετάδοση χρήσιμων πληροφοριών τους κάνει επίσης χρήσιμους για προπαγάνδα. “Δώσε μου έναν χάρτη και μετά άσε με να δω πόσο μου μένει για να κατακτήσω όλο τον κόσμο”, δήλωνε ο Ταμερλάνος, κατακτητής της Κεντρικής Ασίας τον 14ο αιώνα. Όπως έχει άλλωστε ειπωθεί, «η δημιουργία χαρτών δεν είναι μια ουδέτερη απεικόνιση αντικειμένου, αλλά μια πράξη φορτισμένη με δύναμη».
Η περίεργη ομιλία του Βλαντιμίρ Πούτιν σχετικά με τους δεσμούς μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας την παραμονή της εισβολής του, ήταν δύσκολα κατανοητή. Το Κρεμλίνο, γρήγορα ανάρτησε ένα χάρτη της Ουκρανίας, με ζώνες που είχαν διατεθεί από Ρώσους τσάρους και Σοβιετικούς κομμουνιστές ηγέτες. Το μήνυμα του χάρτη ήταν ξεκάθαρο: “Ό,τι η Ρωσία έδωσε, μπορεί να το διεκδικήσει ξανά πίσω”.
Υπάρχει μια μακρά ιστορία εθνών που χρησιμοποιούν χάρτες για να προωθήσουν τις αξιώσεις τους στην κτήση μιας αυτοκρατορίας. Όπως γράφει ο Mark Monmonier στο “Πώς να πείτε ψέματα με χάρτες”, όταν μεγάλα δουκάτα που “φαίνονταν κουρασμένα, καταβεβλημένα και ξεφτισμένα στις άκρες”, μπορούσε κανείς να πάρει ένα κομμάτι χαρτί, να σχεδιάσει ένα χάρτη της επικράτειας, και αμέσως: ήσουν τώρα ο ηγέτης μιας νέας κυρίαρχης, αυτόνομης χώρας.
Η Κίνα παρουσίασε ένα χάρτη το 2014 που αντί να τοποθετεί αμφισβητούμενες νησίδες και υφάλους στη θάλασσα της Νότιας Κίνας σε ένα ένθετο πλαίσιο διεκδικούμενης επικράτειας, επέκτεινε την κυριαρχία της στον ωκεανό, από τις Φιλιππίνες και το Βιετνάμ, με τους αξιωματούχους να δηλώνουν “αυτός ο χάρτης της Κίνας έχει σημαντικό νόημα για την καλύτερη κατανόηση από τους πολίτες”.
Η χειραγώγηση των χαρτών συχνά περιλαμβάνει απόκρυψη καθώς και προπαγάνδα. Η Σοβιετική Ένωση είχε έντονη καχυποψία στο να εμφανίζονται ακριβή γεωγραφικά δεδομένα στους δημόσιους χάρτες της, υπό το φόβο εισβολής, και έτσι εισήγαγε οπτικές παραμορφώσεις από τη δεκαετία του 1930 και μετά: οι τουριστικοί χάρτες της Μόσχας δεν έδειχναν κτίρια όπως το αρχηγείο της KGB.
Τα καλά νέα είναι ότι γίνεται όλο και πιο δύσκολο για τους “κατασκευαστές αυτοκρατοριών” να ελέγχουν το οπτικό αφήγημα. Τεράστια σύνολα χωρικών δεδομένων είναι πλέον διαθέσιμα μέσω ιδιωτικών παρόχων, καθώς και δορυφορικές υπηρεσίες και δημόσιες βάσεις δεδομένων. Η νοημοσύνη ανοιχτού κώδικα μπορεί να ανασυνθέσει μια ζωντανή, πραγματική εικόνα.
Ένα μικρό αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο λογαριασμός Twitter της Russian Oligarch Jets, που παρακολουθεί τα ιδιωτικά τζετ και ελικόπτερα ισχυρών προσωπικοτήτων, χρησιμοποιώντας δημόσια δεδομένα από ένα ελεύθερο ιστότοπο πτήσεων, με τους ίδιους να εξοργίζονται από το γεγονός ότι γίνονται γνωστές οι πτήσεις τους σε όλο τον κόσμο. Η δυσφορία της Ρωσίας για την ανοιχτή νοημοσύνη, απεικονίζεται άλλωστε και από την κυβερνοεπίθεση που κατέστρεψε προσωρινά το Liveuamap, ένα λογισμικό ανοιχτού κώδικα με έδρα την Ουκρανία, που έχει συλλέξει δεδομένα εισβολής και εικόνες από μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλες πηγές και τα συνέδεσε με χάρτες και πληροφορίες που οι επιτιθέμενοι συχνά επιθυμούν να αποκρύψουν.
Συμπέρασμα: έτσι, όπως οι καταναλωτές άλλων μορφών ειδήσεων και πληροφοριών, έτσι και οι αναγνώστες χαρτών πρέπει να προσέχουν την παραπλάνηση. Πράγματι, η ψυχολογική δύναμη των χαρτών είναι τόσο ισχυρή, που ο κίνδυνος γίνεται μεγαλύτερος. Όταν μια χώρα επανασχεδιάζει τα σύνορά της και φυτεύει το νέο χάρτη δίπλα στην εθνική της σημαία, αναζητήστε έναν πιο αξιόπιστο οδηγό».
* Η κα Ερμιόνη Γιαλύτη είναι γεωλόγος – γεωτεχνικός MSc, ειδικός σύμβουλος του Περιφερειάρχη Κρήτης, υπεύθυνη συντονισμού για τη λειτουργία της Υποδομής Γεωχωρικών Πληροφοριών της Περιφέρειας Κρήτης και συναφών Υπηρεσιών που σχετίζονται με τη χρήση δορυφορικών δεδομένων στον δημόσιο τομέα
Φωτογραφία: Jan Reinicke on Unsplash